تمثیل جان بمرکب و تن بسوار،

ستیز: یعنی با سر سختی

مى‏دواند اسب خود در راه تیز: یعنی انسان در دست مشیت حق و پیوسته به دریای عقل کلی مانند سواری است که در راه وصول به حق می‏تازد.

جواد: بخشنده و اسب خوب، واشاره است به همان انسان مورد بحث در ابیات.

خیره سر: یعنی گیج، متحیّر.

با خود آ اى شهسوار اسب جو: خطاب مولانا به مرد راه حق است که: به خود آی، ای شهسوار حق‌جو، ببین به‌جایی رسیده‌ای که مرتبهْ وحدت و ظهور و تجلّی حق است.

( 1124) اسب خودش را گم و بى‏افسار تصور کرده و بهر طرف که مى‏خواهد مى‏راند.( 1125) اسب را گم و بى‏مقصد تصور مى‏کند و اسب او را بهر طرف مى‏کشاند و مى‏برد.( 1126) و این خیره سر همواره در فغان و جستجو بوده همیشه در تجسس است از هر کس سؤالى مى‏کند و هر درى را مى‏کوبد.( 1127) و مى‏پرسد چه کس ما را دزدیده و تحت اختیار آورده و مى‏برد؟ بگو آخر اینکه زیر ران تو است چه چیز است؟( 1128) بلى این اسب است ولى آن اسبى که ترا بهر طرف مى‏برد کو و کجا است بخود آى و بخویش نظر کن اى کسى که اسب مى‏جویى بخود بنگر.

اسب در این ابیات مثالى است براى روح و یا عقل از آن جهت که در بدن انسان و یا اجزاى جهان تصرف مى‏کند و محرک اصلى بدن و اجزاى عالم است و سوار نمودارى است از تن و یا اجزاى جهان بسبب آن که بخود متحرک نیست و روح و یا عقلست که آنها را از سویى بسویى مى‏برد ولى این سوار از وجود اسب غفلت دارد و در بدر در طلب محرک خود مى‏گردد، این نکته مى‏تواند ناظر باشد باین که انسان خدا را در روشهاى مختلف و یا در مظاهر گوناگون مى‏جوید و از معیت و ظهور حق و آثار تصرف او در وجود غافل و بکلى بى‏خبر است، مولانا می گوید: انسان در دست مشیت حق و پیوسته به دریای عقل کلی مانند سواری است که در راه وصول به حق می‏تازد. مولانا به این مرد راه حق می‏گوید: به خود آی، ای شهسوار حق‌جو، ببین به‌جایی رسیده‌ای که مرتبهْ وحدت و ظهور و تجلّی حق است.

حق یا روح از شدّت قرب و ظهور مخفى است،

جان: به طور مطلق تعبیری است از پروردگار.

جان ز پیدایی و...: یعنی وجود حق چنان اشکار وچنان به ما نزدیک است که بینایی مادی ما قادر به دیدن آن نیست.

چون شکم پر آب و لب خشکی چو خم: یعنی تو ای انسان! سرا پایت مظهر وجود حق است، اما مانند خُم هستی که درونش پر از شراب و لبش خشک است. تو ای خُم! آثار حق را در خود نمی‏‏بینی و نمی‏توانی آن آثار را جلوه دهی.

فور: رنگ بور است که آن را به رنگ خاکى و سرخ کم رنگ تعریف کرده‏اند.

تا نبینی بیش ازاین سه، نور را: یعنی اگر فقط رنگ را دلیل دیدن بدانی علت اصلی‌تر آن را نخواهی دید. آن‌چه بیش از رنگ به دیدن کمک می‌کند، وجود نور است.

رو پوش: هر چه روى و یا روى چیزى را بدان پوشند مثل نقاب و مجموعه پوش، مجازا، حجاب، خواه ظاهرى یا باطنى، کتمان و پوشیدن:

            مى‏رود بى‏روى پوش این آفتاب             فرط نور اوست رویش را نقاب‏[1]

  ( 1129) جان از ظهور و پیدایى و از شدت نزدیکى گم و ناپیدا است تا کى مثل خم شکمت پر آب و لبت از تشنگى خشک است.( 1130) تو وقتى رنگ سرخ و زرد و سبز را مى‏بینى از دیدن آنها اول نور را دیده‏اى.( 1131) ولى چون حس تو در رنگ گم شد آنها میانه چشم تو و نور حایل شدند و نتوانستى نور را تمیز دهى.( 1132) ولى وقتى شب شد و تاریک گردید و رنگها از نظر تو پنهان شدند آن وقت خواهى فهمید که دیدن رنگها از نور بوده است.

مولانا با نگاه عرفانی دراین ابیات می گوید: حق تعالى که جان جانهاست و یا روح کلى با اینکه ظاهر است و ظهور همه‏ى اشیا بدوست و هر چه را که بشناسیم نخست آن را بصفت وجود مى‏شناسیم که عین حق است، اما باز هم حق تعالى بسبب غلبه‏ى ظهور در ادراک نمى‏گنجد و سعه‏ى وجودش تمام تر و بیشتر از آنست که ذهن و فکر بشرى بدو احاطه یابد چنان که چشم ما تمام کره‏ى زمین را بسبب بزرگی نمى‏بیند و در قرص آفتاب خیره مى‏شود و از دگر سوى حق بما نزدیک است زیرا ما و همه اعیان مجالى و آینه‏هاى اسما و اوصاف و یا ظهور ذات اوییم و بى‏او هیچ و از هیچ هیچ‏تریم و نیز او به اعتبار قیومیت و قیام وجود ما بدو، با ماست و از ما بما نزدیک تر است ولى همچنان که از فاصله‏ى نزدیک اشیا را نمى‏توان دید حق تعالى نیز از غایت قرب از ما بدور است و ما وى را ادراک نمى‏کنیم بنا بر این، جان یا جان جان در عین پیدایى و ظهور بمقتضاى اسم «الباطن» در غایت خفاست و با وجود نزدیکى که مقتضاى اسم «قریب» است در تتق عزت و حجاب غیرت که اقتضاى اسم «العزیز، المتعال» است مختفى و از دسترس ما بدور است و بدین جهت گفته‏اند: قریب فى بعده بعید فى قربه. که سعدى[2]   در بیان آن گفته است:

            دوست نزدیک تر از من بمن است             وین عجبتر که من از وى دورم‏

            چه کنم با که توان گفت که یار                در کنار من و من مهجورم‏

آن گاه مولانا نزدیکى و محرومى را مثل مى‏زند بخمى که پر است و لبه‏هاى آن خشک است، بدان مناسبت که عالم و وجود انسان از آثار وجود حق پر است و از معرفت بویى نمى‏برد.

مولانا در ادامه با دلایل محسوس و قابل ادراک این مسئله را روشن می‏کند: کسی رنگ‌های سرخ و سبز و زرد را می‏بیند که رنگ‌های دیگر را هم بشناسد، یعنی دیدن، مستلزم ادراکِ و وجه تمایز میان اشیاست. اگر اختلاف شکل و رنگ و اندازه مطرح نباشد، دیدن و تشخیص مطرح نیست. اگر فقط رنگ را دلیل دیدن بدانی علت اصلی‌تر آن را نخواهی دید. آن‌چه بیش از رنگ به دیدن کمک می‌کند، وجود نور است. مواظب باش که اشتغالِ به رنگ و شکل، تو را از دیدن نور حقیقت باز می‏دارد.